Węch to bez wątpienia najważniejszy psi zmysł. Tak jak ludzie widzą świat głównie poprzez obrazy, tak psy czują go za pośrednictwem zapachów.
Według szacunków psi węch, jest nawet 10 000 razy bardziej czuły niż nasz, a gama rozpoznawalnych przez psy zapachów, jest dużo bogatsza, niż gama widzianych przez nas kolorów – szacuje się, że psy są w stanie rozróżnić ponad pół miliona różnych zapachów. Nie byłoby to jednak możliwe, gdyby nie niezwykły narząd, jakim jest psi nos.
Psi nos składa się z całej sieci bruzd i zmarszczek. Ich układ jest indywidualny dla każdego psa i stanowi odpowiednik naszych lini papilarnych. Powierzchnia nosa pokryta jest licznymi gruczołami śluzowymi, których wydzielina zwilża i chłodzi nos (dlatego psi nos jest zimny i wilgotny) oraz pełni bardzo ważną funkcję podczas węszenia. Wydzielina nosa wyłapuje cząsteczki zapachowe, które przyklejają się do niej, a następnie dzięki systemowi włoskowatych struktur wędruje, razem z zebranym zapachem, do komór nosowych. Im większy jest psi nos i im więcej pies węszy, tym więcej śluzu się wytwarza. U niektórych psów śluz ten, zamiast spływać prosto do gardła, spływa na zewnątrz wzdłuż fafli, co często mylone jest z obfitym ślinieniem się.
Cząsteczki zapachowe w psim nosie trafiają do spiralnych kostnych blaszek, pokrytych grubą, gąbczastą błoną zwaną nabłonkiem węchowym. To właśnie w niej znajduje się większość komórek, odpowiedzialnych za rozpoznawanie zapachów. U ludzi nabłonek ten zajmuje powierzchnię około 7 centymetrów kwadratowych i posiada około 5 milionów receptorów zapachowych. U psów jego pofałdowana powierzchnia zajmuje około 390 centymetrów kwadratowych i pokryta jest ponad 300 milionami receptorów. Taką właśnie liczbę receptorów posiada najlepszy pies tropiący – bloodhound. Wielkość nabłonka oraz ilość receptorów jest oczywiście zależna od wielkości kufy oraz nosa psa, także żaden psiak z krótką kufą i małym nosem nie może pochwalić się takim wynikiem, co jednak nie zmienia faktu, że jego możliwości węchowe, znacznie przewyższają nasze.
U psów część mózgu odpowiedzialna za przetwarzanie zapachów jest dużo bardziej rozbudowana niż u ludzi. Neurony odpowiedzialne za rozpoznawanie zapachów, zwane opuszkami węchowymi, w ludzkim mózgu ważą około 1,5 grama. U psów opuszki te ważą średnio 6 gramów, czyli cztery razy więcej. Proporcjonalnie do rozmiarów całego mózgu, u psów część odpowiedzialna za rozpoznawanie zapachów, zajmuje nawet do 40 razy większą powierzchnię niż u ludzi.
Kolejną niezwykłą cechą psiego nosa, jest samo przystosowanie do węszenia. Przede wszystkim węszenie jest zupełnie niezależne od oddychania. Podczas wąchania powietrze przedostaje się górną częścią komory nosowej, gdzie natrafia na specjalną porowatą strukturę kostną, na której osadzają się i kumulują cząsteczki zapachowe. Dzięki temu nie są one wydmuchiwane podczas wydechu. W czasie oddychania powietrze przemieszcza się dolną częścią jamy nosowej, poniżej tej struktury. Psy potrafią również poruszać osobno każdą z części nosa, dzięki czemu są w stanie określić kierunek z którego pochodzi zapach.
Dodatkową pomocą dla psiego nosa, jest narząd lemieszowy, zwany również organem Jacobsona. To umiejscowiona w górnej części jamy nosowej cewka błony śluzowej, wypełniona płynem, w której znajdują się komórki węchowe. Posiada ona dostęp zarówno do jamy nosowej jak i ustnej i tymi dwiema drogami trafiają do niej cząsteczki zapachowe. Zapachy z narządu Jacobsona są analizowane przez psi mózg niezależnie od zapachów z nosa. U ludzi narząd ten obecny jest jedynie w szczątkowej formie.
Źródła:
Tajemnice Psiego umysłu. Stanely Coren, 2005
Oczami Psa. Alexandra Horowitz, 2013